Τον 17ο αιώνα στην περιοχή της σημερινής Θεσπρωτίας περί τον Θύαμι (Καλαμά) ποταμό ως κοντά στις εκβολές του Αχέρωντα και πάνω ως τον Βουθρωτό και την Κονίσπολη εγκαταστάθηκαν έποικοι αλβανόφωνοι μουσουλμάνοι, οι οποίοι θα περάσουν στην ιστορία σαν Τσάμηδες ή Τουρκαλβανοί Τσάμηδες ...
...
Του Φώτη Βράκα
Το όνομα "Τσάμης" και κατ' επέκτασιν ο όρος Τσαμουριά προέρχονται προφανώς από τον ποταμό Θυάμι=Τσιάμι=Τσάμης. Δεν συμμερίζομαι την άποψη ότι οι Τσάμηδες είναι απόγονοι εξωμότων σπαχήδων κτλ γιατί οι εξωμότες αποδεδειγμένα "τούρκευαν" όπως έλεγαν και οι παλιοί.
Σημασία έχει οτι οι Τσάμηδες σε σύντομο χρονικό διάστημα έγιναν ο φόβος και ο τρόμος των χριστιανικών περιοχών. Ακόμη και για τις Οθωμανικές αρχές ήταν πλήγμα, αλλά οι Οθωμανοί εκμεταλλεύονταν τη γενναιότητα των πολεμιστών αυτων στο όνομα της πίστης. Ιδιαίτερα ξεχώρισαν οι Μαργαριτιώτες. Οι ίδιοι, όχι ιδιαίτερα πιστοί, αλλά προβλέπντας σε λεία, ακολουθούσαν τις εκκλήσεις της Πύλης προκειμένου να αποκομίσουν λεία. Έλαβαν μέρος στην καταστολή των Ορλοφικών στην Πελοπόννησο.
Σε αντίθεση λοιπόν με τους λοιπούς Οθωμανούς της Ηπείρους, η συμβίωση με τους Τσάμηδες δεν ήταν πάντα ομαλή. Οι Σουλιώτες ήταν αυτοί που για πρώτη φορά τους έβαλαν σε τάξη και ανέπτυξαν μια σχετική φιλία αλλά ήταν μια λυκοφιλία.
Το 1922 εξαιρέθηκαν της συνθήκης της Λωζάνης και παρέμειναν στους τόπους τους. Δεν μπόρεσαν όμως ποτέ να ενσωματωθούν στη νέα πολιτικογεωγραφική πραγματικότητα. Σε αυτό έπαιξε ρόλο και η πολιτική της Ελλάδας, του νεοσύστατου αλβανικού κράτους αλλά και της Ιταλίας προκειμένου να διατηρεί κάποια αστάθεια στην περιοχή για δικές της βλέψεις. Μπορεί κανείς να δει τις ιταλικές αγορεύσεις στην Κοινωνία των Εθνών (Κ.Τ.Ε.), πρόδρομο του ΟΗΕ στην περίοδο του μεσοπολέμου. Όταν η κυβέρνηση Μεταξά υιοθετώντας την πανευρωπαϊκή φασιστική πολιτική έναντι των μειονοτήτων, ώθησε περισσότερο τους Τσάμηδες να στρέφουν τα μάτια τους προς την Αλβανία και να υιοθετούν την ιταλική προπαγάνδα για ενσωμάτωση με την Αλβανία ή αυτονομία.
Μια από τις αιτίες που εικονικά χρησιμοποίησε η Ιταλία για να επιτεθεί στην Ελλάδα ήταν και το ζήτημα των Τσάμηδων. Μετά την κατάρρευση του Μετώπου και όταν μπήκε ο ιταλικός στρατός στην Ελλάδα, οι Τσάμηδες βγήκαν και καλοδέχονταν τους Ιταλούς σαν απελευθερωτές και σύντομα φτιάχνοντας δικά τους τάγματα εντάχθηκαν στον ιταλικό στρατό. Με την κατάρρευση των Ιταλών, εντάχθηκαν στον γερμανικό στρατό και συγκεκριμένα στους παρανοϊκούς της μεραρχίας Εντελβάις. Συνέδραμαν σε εγκλήματα κατά του ελληνικού πληθυσμού της περιοχής ακόμα και σε βιασμούς γυναικών. Η συμπεριφορά αυτών, ανάγκασε τον ΕΔΕΣ να χτυπήσει τους Τσάμηδες. Στριμωγμένοι αναγκάστηκαν να αποσυρθούν προς Αλβανία τους οποίους ακολούθησαν και οι οικογένειές τους.
Στην Αλβανία δεν έτυχαν καλύτερης μοίρας. Η κυβέρνηση Χότζα δίκασε τον αρχηγό αυτών σαν συνεργάτη του άξονα και τον κρέμασε στην πλατεία στα Τίρανα. Τους υπόλοιπους τους μοίρασε εδώ και κει.
Αυτό ήταν το τέλος μαι ανήσυχης κοινότητας που έζησε στην περιοχή της Θεσπρωτίας περίπου 300 χρόνια.
Του Φώτη Βράκα
Το όνομα "Τσάμης" και κατ' επέκτασιν ο όρος Τσαμουριά προέρχονται προφανώς από τον ποταμό Θυάμι=Τσιάμι=Τσάμης. Δεν συμμερίζομαι την άποψη ότι οι Τσάμηδες είναι απόγονοι εξωμότων σπαχήδων κτλ γιατί οι εξωμότες αποδεδειγμένα "τούρκευαν" όπως έλεγαν και οι παλιοί.
Σημασία έχει οτι οι Τσάμηδες σε σύντομο χρονικό διάστημα έγιναν ο φόβος και ο τρόμος των χριστιανικών περιοχών. Ακόμη και για τις Οθωμανικές αρχές ήταν πλήγμα, αλλά οι Οθωμανοί εκμεταλλεύονταν τη γενναιότητα των πολεμιστών αυτων στο όνομα της πίστης. Ιδιαίτερα ξεχώρισαν οι Μαργαριτιώτες. Οι ίδιοι, όχι ιδιαίτερα πιστοί, αλλά προβλέπντας σε λεία, ακολουθούσαν τις εκκλήσεις της Πύλης προκειμένου να αποκομίσουν λεία. Έλαβαν μέρος στην καταστολή των Ορλοφικών στην Πελοπόννησο.
Σε αντίθεση λοιπόν με τους λοιπούς Οθωμανούς της Ηπείρους, η συμβίωση με τους Τσάμηδες δεν ήταν πάντα ομαλή. Οι Σουλιώτες ήταν αυτοί που για πρώτη φορά τους έβαλαν σε τάξη και ανέπτυξαν μια σχετική φιλία αλλά ήταν μια λυκοφιλία.
Το 1922 εξαιρέθηκαν της συνθήκης της Λωζάνης και παρέμειναν στους τόπους τους. Δεν μπόρεσαν όμως ποτέ να ενσωματωθούν στη νέα πολιτικογεωγραφική πραγματικότητα. Σε αυτό έπαιξε ρόλο και η πολιτική της Ελλάδας, του νεοσύστατου αλβανικού κράτους αλλά και της Ιταλίας προκειμένου να διατηρεί κάποια αστάθεια στην περιοχή για δικές της βλέψεις. Μπορεί κανείς να δει τις ιταλικές αγορεύσεις στην Κοινωνία των Εθνών (Κ.Τ.Ε.), πρόδρομο του ΟΗΕ στην περίοδο του μεσοπολέμου. Όταν η κυβέρνηση Μεταξά υιοθετώντας την πανευρωπαϊκή φασιστική πολιτική έναντι των μειονοτήτων, ώθησε περισσότερο τους Τσάμηδες να στρέφουν τα μάτια τους προς την Αλβανία και να υιοθετούν την ιταλική προπαγάνδα για ενσωμάτωση με την Αλβανία ή αυτονομία.
Μια από τις αιτίες που εικονικά χρησιμοποίησε η Ιταλία για να επιτεθεί στην Ελλάδα ήταν και το ζήτημα των Τσάμηδων. Μετά την κατάρρευση του Μετώπου και όταν μπήκε ο ιταλικός στρατός στην Ελλάδα, οι Τσάμηδες βγήκαν και καλοδέχονταν τους Ιταλούς σαν απελευθερωτές και σύντομα φτιάχνοντας δικά τους τάγματα εντάχθηκαν στον ιταλικό στρατό. Με την κατάρρευση των Ιταλών, εντάχθηκαν στον γερμανικό στρατό και συγκεκριμένα στους παρανοϊκούς της μεραρχίας Εντελβάις. Συνέδραμαν σε εγκλήματα κατά του ελληνικού πληθυσμού της περιοχής ακόμα και σε βιασμούς γυναικών. Η συμπεριφορά αυτών, ανάγκασε τον ΕΔΕΣ να χτυπήσει τους Τσάμηδες. Στριμωγμένοι αναγκάστηκαν να αποσυρθούν προς Αλβανία τους οποίους ακολούθησαν και οι οικογένειές τους.
Στην Αλβανία δεν έτυχαν καλύτερης μοίρας. Η κυβέρνηση Χότζα δίκασε τον αρχηγό αυτών σαν συνεργάτη του άξονα και τον κρέμασε στην πλατεία στα Τίρανα. Τους υπόλοιπους τους μοίρασε εδώ και κει.
Αυτό ήταν το τέλος μαι ανήσυχης κοινότητας που έζησε στην περιοχή της Θεσπρωτίας περίπου 300 χρόνια.
Τσάμηδες στο παζάρι κάπου στην Θεσπρωτία, μάλλον Παραμυθιά.
Τσάμηδες στην Παραμυθιά το 1913
Τσάμηδες στην Σκαλοπούλα Παραμυθιάς το 1913
Τσάμηδες στην Θεσπρωτία το 1920
Το τζαμί των Τσάμηδων στους Φιλιάτες
Το τάγμα των Τσάμηδων στην Θεσπρωτία σε επιθεώρηση από αξιωματικό της Εντελβάις. Οι Τσάμηδες συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς και Ιταλούς σε εγκλήματα κατά του ελληνικού λαού.
Συγκέντρωση Τσάμηδων με ναζιστικές σημαίες το 1943 κάπου στην Θεσπρωτία
Τσάμηδες πρόσφυγες στην Αλβανία. Η μητέρα πατρίδα που περίμεναν να τους υποδεχτεί, τους σταμπάρισε σαν συνεργάτες του άξονα και τους εκτόπισε εδώ και κει στην Αλβανία.
Τσάμησα το 1945 στην Αλβανία μετά την φυγή τους.
Εκτοπισμένοι Τσάμηδες στην Αλβανία τον Μάρτιο του 1945. Εδώ στο Kavaje κοντά στα Τίρανα.
